Pantabangan

Kumpara sa ‘bitukang manok’ ng Baguio City, mas mababait ang liku-likong daan na tumutunton sa Pantabangan Dam. Hindi maiiwasang ikumpara ang dalawa dahil magkatulad na nakakaengganyo sa mga mata ang kapal ng luntiang makikita kahit saan ka bumaling. Habang may pumapayong sa kalsada na nagtataasang puno sa gilid ng bundok, mayroon namang takot sa nakangangang bangin sa magkabila.

Maaraw pero malamig ang hangin, tanda ng tumataas na altityud ng lugar. Parang sa pelikula, halinhinang sumusilip ang sinag ng araw sa mga pagitan ng malalapad na dahon ng mga puno sa magkabilang gilid ng daan at nag-aabot sa itaas at nagiging lilim.

Mula sa terminal ng provincial bus (Five Star, Baliwag o ES) sa Cubao, higit sa apat na oras ang biyahe na dadaan sa North Luzon Expressway (NLEX) papunta sa Cabanatuan City na sentro ng Nueva Ecija. Mas mabilis naman ito kung sa kabubukas na Subic-Clark Tarlac Expressway (SCTEX) dadaan ang nasakyang bus dahil maiiwasan ang mabigat na traffic sa national high-way ng mga bayan ng Bulacan. Pagbaba sa provincial terminal ng Cabanatuan City, maaari nang sumakay ng dyip papuntang bayan ng Rizal para marating ang Pantabangan Dam. Kulang dalawang oras naman ang paglalakbay sa rutang Rizal-Llanera-Pantabangan. Mababawasan naman ng kulang-kulang dalawang oras ang kabuuang tagal ng byahe kung may sarili kang sasakyan mula at pwede pang mag-stop over sa mga lugar sa Bulacan at Pampanga na madadaanan.

Nakakangawit ang pag-upo sa coaster bus sa biyahe namin nang magpunta sa Pantabangan kaya ang payo ko, magbaon ng isang sakong kwento, i-Pod o gitara para sa kantahan o isang nobela para patayin ang pagkabagot. Pero kung likas kang nature lover ka at natutuwa na nang sobra sa pag-sa-sight-seeing, tiyak maiiyak ka sa ligaya sa lakad na ito. Hindi mahirap ang signal sa cellular phone kaya pwede din na magtext o makipagtawagan, pamatay bagot din, sa kahit saang parte ng byahe.

Baliktanaw

Binubuo ng 14 na baranggay ang bayan ng Pantabangan, isang 4^th class municipality na mayroon lamang kulang 24,000 mamamayan. Halos border na ang baya na ito ng Nueva Ecija mula sa mga katabing lalawigan na Nueva Vizcaya sa bandang itaas at ng Aurora sa kanan. May 17 bundok, bahagi ng bulubundukin ng Sierra Madre, ang nakapalibot dito kaya hindi nakapagtatakang malamig ang lugar.

Pinagmamalaki ng pamahalaan ang pagkakatayo ng Pantabangan Dam sa lugar. Noong 1974 ay natapos ang dam na inaasahang magdadagdag na suplay ng tubig sa buong Luzon. Natapos ito sa panahon ng Pangulong Marcos sa pamamagitan ng National Irrigation Administration. Plano sa dam na maging daan din sa pagkontrol sa pagbaha sa rehiyon at maging malaking tulong sa pagbibigay patubig sa malawak na palayan at tanimang agrikultural sa buong Gitnang Luzon.

Parang Amorsolo paintings ang babaybayin mong lugar sa pag-akyat sa mismong dam. Mga kalabaw na naliligo sa sapa, mga palayan at mga babaeng naglalakad sa gilid ng kalsada at may sunong-sunong na mga bayong at basket sa kanilang ulo. Yaon lang, laktaw-laktaw ang sementadong kalsada at marami pa rin ang bako-bakong daan. Maalikabok at matagtag ang daan dahil sa bato; mga bagay kung kailan masasabi mong probinsya nga talaga ang napuntahan mo.

Kilala din ang Pantabangan sa mga isda na nahuhuli sa tubig-tabang. Paghinto namin na maliit na palengke, na binubuo lang ng dalawang sari-sari store, matutuwa ka sa malalaking isda na itinitinda. Sinlaki ng isang buong bandehado ang isang mukhang tilapia na pumapalag-palag pa; ttiyak mo na sariwa.

Bihira pa rin ang tindahan at may kamahalan ng kaunti ang mga karaniwang paninda tulad ng softdrinks at kukutin. Kwento ng isang tindera doon, sa Bongabon, isang bayan na may mas malaking populasyon kaysa Pantabangan sa ibaba ng Rizal, pa sila nakakapamili. Bihira din ang pampasaherong dyip at iba pang sasakyan na dumadaan. Marami pang naikwento ang mga tagaroon tungkol sa mga turistang taga-ibang bansa na dumadayo din sa kanilang lugar para sa bisitahin ang dam. Matatas ang tagalog nila bagamat bihasa din sila sa ilokano. Mainit tumanggap ang mga tao doon, sariwa at nakakapanibago para sa mga palaging abalang tao ng Maynila.

Tubig sa gitna ng bundok

Para makarating sa mismong dam, kung saan nandoon ang isang resort na pupuntahan namin, kailangan mong lumampas sa isang checkpoint. Nakabakod pala ang buong bisinidad at hindi malayang maglabas-masok ang sinoman. Pagpasok sa dam ay isang mahabang tulay ang dadaanan mo at mula doon ay malalagutan ka na ng hininga.

Sa kanan kasi nito ay tanaw mo ang lawa na nabuo dahil sa dam. Lokal na bersyon ng pamosong Loch Ness Lake sa Scotland. Parang postcard, parang painting ang asul na tubig na napapalibutan ng mga bundok na inaabot naman ng mga daliri ng ulap. Sa kaliwa ng tulay, tila may patak ng dugo ang berdeng-berdeng bundok dahil sa mga Caballero – mga puno na pulang-pula ang dahon kung namumukadkad. Hindi nakapagtatakang dayuhin ang dam. Malaking halaga ang 34 milyong US dollar na utang mula sa World Bank noong 1969 para ipinatayo at pagkagastusang pagandahin ito ng National Irrigation Authority (NIA).

May malaking layo naman ang ganda ng tanawin sa resort na aming dinatnan. Sa kasalukuyan, ang pamahalaang Pantabangan na lamang ang nagmimintena sa nag-iisang resort na tumatanggap sa mga turista. Inalisan na ito ng kontrol, kasama ng pagpondo, ng NIA. Katulad sa ibang lake resorts, pwede ang mag-jetski, mamingwit at mamangka sa lawa – hindi nga lang mura ang renta.

Ang ganda ng dam ay hindi naman maitatangging nakakalimutan din tuwing magpapakawala ito ng tubig kapag umaabot sa kritikal na lebel dulot ng malalakas at tuloy-tuloy na buhos-ulan. At sa laki ng pinapawalang tubig ng dam, halos lumulubog ang mga siyudad at bayan ng Nueva Ecija. Sa ganito ay walang labang nasisira ang malalawak na bukirin, taliwas sa inaasahang pagtulong, gaya na lamang ng nangyari noong 2009 sa panahon ng Bagyong Pepeng.

Paalam

Ayon sa ulat ni Susan Tamondong ng University of Oxford sa kaniyang pag-aaral na “Pantabangan: A social impact study of displaced community”, umabot sa pinakamababa ang pagiging produktibo ng mga palayan sa Pantabangan mula ng maitayo ang dam.

Walang maayos ang suplay ng tubig at pasumpong-sumpong ang kuryente sa mismong bayan ng Pantabangan, ayon sa kaniyang pag-aaral. Malawakan na din ang pag-alis ng tao sa lugar ayon sa kanya, kita sa layo-layong bahay na makikita habang nasa byahe sa kawalan ng trabaho sa lugar. Tanging ang mga matatandang populasyon na lamang daw ang natira doon habang ang karamihan ay nasa ibang bansa na para maghanapbuhay. Ang lahat ng ito, kapalit ng 13,000 libong tao at pitong kanayunan na napaalis sa lugar nang maitayo ito noong 1974.

Tahimik ang naging pagdalaw ko sa Pantabangan dam. At ngayon iniisip ko na tila hindi rin pala ganoon kapayapa ang lahat para sa isang magandang bayan.

The Party Balloons

The Party Balloons

(Interpretative feature on why more and more party lists clamor for a congressional seat on the upcoming 2010 elections)

ATS, ALON, ATONG PAGLAUM, BIGKIS, BUTIL, COFA, FIRM 24-K, IVAP, ORAGON, PACYAW – these are neither foreign words nor regional dialects. These are the names of some the party-list groups running for a congressional seat come the national elections in 2010. And we have 150 more in the line.

My aunt has been complaining about the long list of choices for the party-list post, and she was surprised that she could only vote for one. When asked which party-list she voted for last election, she said she can no longer remember. “Honestly, I do not know what these [groups] are for,” she said in admittance.

Suddenly, the congressional run has been a moist land for party-lists to sprout like mushrooms. And just like mushrooms, more likely, lots of people do not really knowwhat to call them. And in this danger, and be reminded that some mushrooms are also poisons.

What party-list?

According to a Pulse Asia survey conducted on January 2010, “nearly seven out of ten” Filipinos are unaware of the party-list system. Since 2004, where Pulse Asia started the same survey, this election period has been the lowest awareness mark they got.

In 2007, there were six out of ten Filipinos who knew about the party-lists with a concentration in Metro Manila. And I bet my aunt is one of those seven rather than the other six.

The 1987 Constitution, Article 6, Section 5, states that 20 percent of the congressional seats are for ‘sectoral representatives’ or the party-lists. By ‘sector’, we mean the ‘marginalized and underprivileged’ members of the society such as the ‘labor, peasant, urban poor, indigenous cultural communities, women, youth…except the religious sector.’

From its inception, these sectoral representatives were selected. Until the 1998 elections, where the enabling law was passed, party-lists were voted on a national scale.

Two percent

This has been the magic word – or number – for party-list hopefuls. As mandated by RA 7941, two percent of the votes guarantee a party-list one seat in congress. This two percent, as the minimum requirement, is called the threshold.

“The two percent threshold, actually a little too high, is necessary to avoid fragmentation of the lower house. If a lower threshold is given, anybody could make a party-list and run for a seat,” said Philippine Government and Politics Professor Crisline Torres of UP Diliman. Similarly, too many parties mean more room for disagreeing which will make it hard for our law makers to pass laws, she added.

However, in April 2009, Justice Antonio Carpio of the Supreme Court implemented a new way of seat distribution for party-list representatives, dubbed as the “Carpio formula”. Opting to maximize all the 20 percent of the entire congressional seat allotted for party-lists, even the parties that did not meet the threshold were entitled to one seat in congress.

“He, in a skewed sense, abolishes the concept of threshold which we do not want to happen,” Torres said. As a result, parties such as Bantay Party-list, a party for security guards, whose representative General Jovito Palparan, controversial for his human rights cases in his execution of Oplan Bantay Laya 1 and 2 under the Arroyo administration, and the balut vendors’ party – Kasangga Party-list – represented by no other than but the the sister of the First Gentleman, Ma. Lourdes Arroyo.

No wonder, even the cockfighters (sabungeros) are aiming for a seat in congress as the Alyansa ng mga Sabungero Party-list filed candidacy in Comelec for the 2010 elections, according to a news. “I was thinking, if I choose to run for congress and ask all my students since I started teaching to vote for me, I could be Representative Torres in no time.”

Repress(entation)

The problematic calculations and distribution of seats governing party-lists is just one of the problems its system faces. With the declining awareness of the party-lists system and over 150 party-lists in line, questions of genuine representation have been raised.

Pseudo-party-lists have been tagged ‘bogus party-lists’ and that some of the party-lists were not really for sector’s but for Gloria Macapagal-Arroyo’s representation, a multi-sectoral poll watchdog Kontra Daya claims.

Among the ‘Malacañang backed’ parties that Kontra Daya exposed were Batang Iwas Droga (BIDA), Adhikain ng mga Dakilang Anak ng Maharlika (ADAM), Agbiag Timpuyog Ilocano (AGBIAG), Babae para sa Kaunalara (BABAE KA), League of Youth for Peace and Development (LYPAD), and Kalahi Advocates for Overseas Filipinos (KALAHI).

Similarly, presidential son Mikey Arroyo runs as the representative of the Ang Galing party-list, a party that deems to represent security guards. More administration bets fill the line-up for this ‘party’ in the party-lists as Department of Energy Secretary Angelo Reyes admits that he will be the front man of the transport sector party, 1-Utak, among others.

After the decision of GMA to run for congress, rumors of her intentions to stay in power by converting the congress into a parliament where she would take over and be voted as prime minister. By holding such position, she would be immune from all the allegations and cases filed against her. There is a possibility for this scenario since the majority of the lower house representatives have been filled by pro-administration allies and if luck is on their side, the real party will just be starting.

Party clowns

With Mikey representing the security guard’s, Malou Arroyo for the balut vendors and Reyes for the drivers – are party-lists still representing the oppressed minorities of the society?

Same questions have been raised such that tha Commission on Elections (COMELEC) released Resolution 8807 saying that a nominee must be “one who belongs to the marginalized and underrepresented sector/s, the sectoral party, organization, political party or coalition he seeks to represent; and able to contribute to the formulation and enactment of appropriate legislation that will benefit the nation as a whole.”

But still. COMELEC seems to come clean. Disqualification protests and petitions for party-lists undermining Resolution 8807 cannot come from the commission itself. This action is left by the commission on the hands of the citizens with a five-day expiration date after March 26. Since then, those clowning over and acting ‘marginalized’ will have to leave without the happy face.

Trip to Jerusalem

Whether for the representation of the marginalized or not, of selfish or selfless intentions, a party-list representative are no different from district representatives. Both are entitled of “pork barrel” or the multimillion Priority Development Assistance Fund (PDAF) given to congressmen each year to fund government projects in their districts.

As Dagupan Archbishop Oscar Cruz said in a newspaper interview, “There is a big attraction for the pork barrel. That would mean that the P75- to P100-million pork barrel will be at the disposal of very few people."

And just like a real party, bags of “gifts” have been making rounds around its attendees similar to that exposed by Pampanga Governor Ed Panlilio in October 2007 – another ‘perk’ someone in a seat could enjoy. It is not surprising then that the coming elections will be a Trip to Jerusalem – too many players, too little seats.

Sources:

Chua, R. (2010, March 26) Comelec: Party-list nominees must 'belong' to sectors they represent. ABS-CBNnews.com. Retrived from http://www.abs-cbnnews.com/nation/03/25/10/comelec-party-list-nominees-should-belong-sectors-they-represent

Flores, M. (2010, February 23) The party-list system: why we must care. The POC.net. Retrived from http://www.thepoc.net/voters-education/4245-the-party-list-system-why-we-must-care.html

Merueñas, M. (2010, September 18) Will it fly? Cockfighters’ party-list bid ruffles feathers. GMA News.tv. Retrived from http://www.gmanews.tv/story/172497/will-it-fly-cockfighters-party-list-bid-ruffles-feathers

Valmero, A. (2010, March 24) 38 party-list groups funded by Malacañang, says Kabataan party-list. Inquirer.net. Retrived from http://newsinfo.inquirer.net/breakingnews/nation/view/20100324-260654/38-party-list-groups-funded-by-Malacaang-says-Kabataan-party-list

Villacorta, C. (2009, April 28) Small Means Marginalized? Cenpeg. Retrived from http://www.cenpeg.org/IA%202009/IA/IA_06_s2009.html

________. (2010)Pulse Asia's January 2010 Pre-election Survey for Party-List Group Preference. Pulse Asia. Retrived from http://www.pulseasia.com.ph/pulseasia/story.asp?ID=705

Edsa 1: Anong rebolusyon?

“Naglasing ako noon. Uminom ako ng isang long neck na alak, sobrang lungkot ko sa mga pangyayari.”

Ito ang unang sagot ni Ma’am Lani nang hingan ko siya ng reaksyon kung maari ko siyang makapanayam tungkol sa karanasan niya sa unang “People Power” sa EDSA. Tumatawa siya ng sumagot, at tila pareho kaming nagulat sa ipinagtapat niyang hindi makkalimutang karanasan.

Nakataas ang dalawang paa sa kanyang silya, at parang batang magkwekwento ng mga masasayang ala-ala si Ginang Melania Abad, Ma’am Lani sa karamihan, kilalang progresibong propesor ng Departamento ng Filipino at Panitikang Pilipinas sa Kolehiyo ng Arte at Literatura.

“Dalawampu’t dalawang taong gulang ako noong 1986 at full time na akong organisador ng KAMALAYAN sa mga urban poor communities,” sabi niya. Ganoon daw talaga ang ‘uso’ noon kahit sa unibersidad, bihira ang mga kumikilos na aktibista sa paaralan dahil mas mahigpit doon sa panahon ng Martial Law.

Mula sa eskwelahan ay nag-AWOL (absence without leave) si Ma’am Lani ng pitong taon. Sa mga mahihirap na komunidad ay full-time silang nakipamuhay, nagturo at nag-organisa tungkol sa kalagayan sa kabila ng delikadong banta ng diktaturya. “Nakakapagpakilos kami ng malalaking rally kasama ang mga karaniwang tao. At hindi iyon basta rally na katulad ngayon. Napakahirap. Dapat maayos. Dapat ligtas. Walang hihiwalay…kilala mo dapat ang mga kasama mo, ” pagkukumpara niya sa mga mobilisasyon ngayon.

Mula 1980 ay naging tulak na nang pag-oorganisa ni Ma’amLani ang paglaban sa pagsasamantala ng iilang may kapangyarihan at malalaking yaman, crony ng administrasyong Marcos, at ng kontrol umano ng Estados Unidos sa pamamagitan ng mga kasunduan, batas sa ekonomiya at mga base militar sa bansa.

Bagamat laban sila sa pagmamalabis sa kapangyarihan ni Marcos kasama ang maraming bilang ng paglabag sa karapatang pantao, hindi naman inaasahan na magmumula sa mga tao sa may-kayang estado ang mamumuno ng “pagbabagong” hindi tumutumbok sa mismong ipinaglalaban nina Ma’am Lani. “Malakas ang simpatya ng tao kay Ninoy noon. Napakabilis para sa amin ng mga pangyayari – eleksyon, kudeta…”

Mula Sabado, Pebrero 22 ng 1986 hanggang sa pagkapal ng tao sa lansangan, nanonood lang kami ng TV sa mga pangyayari, pag-amin ni Ma’am Lani. “Nakita namin kung paanong ang mga malalaking tao, tagapagmay-ari ng malalaking industriya at komersyo noon ay nanguna ng pagkilos para makabawi [kay Marcos].”

Sa mga kasapi ng samahan para pambansang demokratiko na kinabibilangan ni Ma’am Lani, nagsimula na ang paghihiwalay ng mga prinsipyo at ideyolohiya sa panahong ito. Hindi makalimutan ni Ma’am Lani kung paanong ang mga dating kaibigan at kasama niya ay makikita at maririnig na niyang kumakanta sa ibang tugtugin. Ayon kay ma’am Lani, “Sina Nani [Braganza] (ngayon ay alkalde ng Alaminos, Pangasinan) at Chito Gascon (kasalukuyang Director General ng Partido Liberal) ang ilan sa mga kasa-kasama naming kumikilos sa sektor ng kabataan, at nagkahiwa-hiwalay kami.”

Kinailangan din na makipagkaisa sa iba pang organisasyon, hiwalay man sa mga paniniwala at prinsipyo, at ang “anti-facism, anti-dictatorship” ang pinakanaging pagkakaisang sigaw.

“Ikalawa o ikatlong araw na kami pumunta ng EDSA. Sa totoo lang ay hindi naming alam ang gagawin. Nakikiramdam kami sa pangyayari at sa panawagan ng mga tao,” sabi ni Ma’am Lani. Kulay dilaw umano ang EDSA noon at silang kulay pula ay pinaiikutan lamang nila. Panay-panay ang kantyawan. Sinasabihan na silang umuwi, hindi umano ito ang panahon ng kanilang isinusulong. Noo’y nalungkot talaga si Ma’am Lani at hindi napigilang uminom ng alak.

Pagpapalit ng tao, at hindi pag-iiba ng sistema at politika – ganito niya nakita ang sinasabing ‘EDSA revolt’. “Parang party, may piknik sa EDSA nang mga panahong iyon. Nandoon ang buong pamilya, malakas ang stereo, maingay ang mga tugtog,” pag-alala niya. “At talagang nilantakan ng mga looters ang Malacañang; ninakawan at kinuha ang mga gamit sa loob.”

Matapos ang lahat ang ‘piknik’ sa lansangan, pinilit nang administrasyon ni Cory Aquino na bigyang puwang ang “democratic space” sa iba’t ibang kampo ng pulitika. Kasabay nito, marami na sa mga kasama noon ni Ma’am Lani ang nakatanggap at agad na naluklok sa pwesto sa pamahalaan. Kung hindi man nag-‘lie-low’, tuluyan na ngang iniwan ang kinikilusang organisasyon.

“Kinikilala natin ang lakas ng mga tao at kakayahang kumilos ng sama-sama para mapatalsik si Marcos. Pero mabuting makita natin ang konteksto na muli nabawi ang mga malalaking kompanya sa mga dati ding kamay at nagtuloy-tuloy ang mga paglabag sa karapatang pantao at kahirapan.”

Ganoon pa man, bagamat nakitang isang kahinaan ng kasaysayan sa kabila ng pagsikat ng Pilipinas sa buong mundo, ito ay isang magandang parte na pagkukuhaan ng aral – at sa ganito natatandaan ni Ma’am Lani ang EDSA 1.

Lipat-buhay: Dumagat sa Maynila

“Kung bumaha, mapupuno ng tubig itong ibaba. Kaya ninyo bang lumangoy-langoy na lang. Mga taga-patag naman ang priniprotektahan namin [dahil kami,] kaya naming umakyat ng bundok.”

Ganito binuksan, sa isang mainit na hapon, ni Chieftain Ador, ang aming usapan tungkol sa kaniyang mga karanasan sa kabundukan at sa lunsod. Kasama na dito, ang paglapit niya sa problemang hinaharap nila dahil sa pagattayo ng Laiban Dam. Sa mabagal na boses (na aakalain mong boses ng isang lasing) at balikat na bagsak na dahil siguro sa pagod, nagsalaysay ang Chieftain ng tribong Dumagat mula sa Bulubundukin ng Sierra Madre sa bandang Rizal. Tanging isang makulay na mahabang kwintas na gawa sa maliliit na butil na parang bigas ang pangkatutubong palamuti ni Chieftain sa katawan. Maliban doon, maluwag na puting t-shirt ng KATRIBU Partylist, short pants, itim at kupas na baseball cap at mapupudpod na mumurahing gomang tsinelas, baka sabihin mong karaniwang namamalimos o taong kalye lang siya. Lalo pa at sinunog na lupa ang kulay balat ng wala pa sigurong lilimang talampakang katutubo.

“Napaka-init dito sa Maynila. Ngayon ko lang naranasang pagpawisan ang buo kong katawan,” kwento-paumanhin ni Chief Ador. “Doon sa amin ay hindi ko naranasan ang ganito,” dagdag niya sa tono ng boses na hindi mawaring tumutula o kumakanta.

Ilang buwan na mula ng bumaba dito sa kalunsuran ang ilan sa mga Dumagat sa pangunguna ni Chieftain Ador. Kwento niya, tumakas lamang sila mula sa kanilang lugar at ang ilan at hinahanap na din ng mga sundalo. Nang magsimula daw kasi ang kanilang pagtutol sa pagtatayo ng Laiban Dam, binantayan na sila ng mga military sa lugar upang iwasan umano ang pagkalat ng usapin.

“Kapag kami ay bumababa mula sa gubat ay agad kaming iniimbestigahan ng mga military, sinasabi ay mga NPA (New People’s Army) daw kami. Ang sabi ko ay “Ser, nasa gubat po ang pangangailangan namin. Saan naman po kami kukuha ng makakain?” Sasagot umano ang sundalo, “Ano naman ang makukuha ninyo diyan? Kung gusto ninyo ng pagkain ay doon kayo bumili sa kabayanan!”

Ubog, paynot, aypanan. Marami pang binanggit na mga uri ng pagkaing bunga si Chieftain at nagamit niya ang lahat ng kanyang daliri sa pagbibilang, lahat ay hindi pamilyar sa akin at ngayon ko pa lang narinig. Ang mga ito ay pawang makukuha sa gubat at patunay na kahit hindi sila magtanim, basta naroon ang gubat, ay hindi sila magugutom.

Panahon pa ni Ferdinand Marcos nang simulan ang proyekto ng Laiban Dam. Nang maalis siya sa president ay naitigil din ang paggawa ng sinasabing pinakamalaking daw sa buong Pilipinas. Sasakupin dapat nito ang halos 300 libong hektarya sa kabundukan – ang pamayanan ng mga Dumagat mula pa noong sinauang panahon.

Ayon sa Kalikasan (Kalikasan People’s Network for the Environment), ang 23 libong pamilyang maapektuhan ng proyekto, mula sa orihinal na pamayanan ay pagkakasyahin sa apat na libong hektaryang relokasyon.

Kaya’t sa paghanap ng tulong para sa kanilang problema, nagpasya ngang bumaba ang sina Chieftain. At dahil wala sa kanilang nakasanayang pamayanan, hindi naging madali para sa mga Dumagat ang mga unang panahon ng pamumuhay-lunsod.

Isang pagkakataon, habang kasama ang kaniyang mga katribo habang naglalakad sa kabayanan ng Tanay ay nakarating sila sa isang restaurant. Tinawag daw sila ng may-ari at inimbita silang kumain. Isang malaking bandehadong kanin ang inihapag sa kanila, pati na ang mga ulam. Pagkatapos kumain ay nagulat siya nang singilin sila nito ng bayad, natatawang pag-alala ni Chieftain.

“Ay, hindi naman niya sinabing iyon pala ay babayaran naming. Kung sinabi niyang iyon pala ay may bayad, hindi sana kami kumain,” ika ni Chieftain. Sa ganitong dahilan ay ipinapulis sila ng may-ari. Muli ay inulit ni Chieftain ang kaniyang dahilan. Buti at naintindihan ng pulis, ipinaliwanag niyang ganoon daw talaga ang mga katutubo: huwag aalukin agad-agad sapagkat kahit ang mga ito ay gutom, hind sila manghihingi ng pagkain malibang sila ay imbitahin. Sa awa naman ni Chieftain ay binayaran niya ang may-ari ng kainan. Tatlong daang piso ito lahat. Nang makaabot sa alkalde ang usapin. Pinalitan din naman nito ng doble nang ginastos ng mga Dumagat.

“Nang kami ay mababa dito sa lunsod, ika ko ay ganoon pala – ang tubig, ang apoy, ang bigas ay bibilhin mo. Doon sa amin ay wala kaming binabayaran na kahit ano. Katuad nitong tubig,” sabay turo sa kanilang isang bote ng mineral water, “binibili pala ito. Paano kung si-singkwenta lamamng ang pera namin?” nakatingin tagos sa mga kausap, inalala ni Chieftain kung paanog doon sa bundok ay sa bukal sila umiinom – malinis at walang kemikal. Umaga, tanghali, gabi, hindi na bibili ng yelo dahil talaga naman daw malamig.

Alangan din ang mga Dumagat sa pagkaing hindi nila nakasanayan sa bundok. Kwento ni Chieftain, “Hindi ko makuhang kumain ng karne baboy dito sapagkat doon sa amin, mga nahuling baboy damo ang aming kinakain. Kaunting asin, at suka, at vetsin ay napakasarap na. Dito ay kung ano-ano pang rekado at luto ang mayroon…ina-adobo pa.” Maging ang pagkain ng manok, na “labuyo” kung tawagin sa kanila, ay kaiba din. Tanging mga labuyo na hindi pa nahawakan ni minsan ang kanilang niluluto at kinakain sapagkat kung hindi ay malansa na ito para sa kanila.

“Nang madaan din kami sa Ilog Pasig at may nakita akong naliligong bata. Tinawag ko siya. Ang sabi ko, “Hoy! Hindi mo ba nakikitang parang tinta na ang tubig diyan? Huwag kang maligo diyan!” sabi niya. “Doon sa amin ay napakalinaw ng ilog. Mula taas hanggang ibaba ay makikita mo. At kung maligo kami doon ay one to sawa.”

“Doon sa tinutuluyan namin, salo-salo kami sa iisang timba. Tig-iisang tabo lamang ang buhos para lang maginhawahan,” ika niya habang umaarte na kunwa ay may hawak na isang tabong tubig na ibinubuhos sa ulo.

“Kung bakit ba sa isang iglap ay papaalisin kami ng gobyerno?” Sa pagitan ng masyang kwentuhan ay nasabi ni Chieftain. Wala pa ang mga espanyol ay nakatira na ang mga Dumagat sa mga mga bundok ng Rizal, Laguna, Quezon at Bulacan. “Bibigyan naman daw kami ng tatlong milyong piso bawat isa, at bahay na diyes-dose (10 metro X 12 metro). Ganoon dina ng pangako sa mga katribo naming Dumagat nang itayo ang Angat Dam. Ngayon ay palaboy-laboy na lamang sila sa kalsada. Dadagdag na lang din kami sa pulubi sa lunsod.”

“Isa na ang napatay sa amin. Iyong ama ni Marvin,” pagtukoy nito sa isang binatilyong Dumagat na nakaupo sa may hindi kalayuan, “nabaril ng militar sa Antipolo dahil sa laban naming ito. Aba, patayin na lamang din nila muna ako bago kami mapaalis.” At sa ganito, mabagal at madiin na pagsasalita kasabay ng malumanay na pagkumpas-kumpas ng kanang kamay, dineklara ni Chieftain Ador ang laban mula bundok patungo sa lunsod nilang mga Dumagat.

********************

Si Chieftain Ador ay pinuno ng Makabayang Samahan ng mga Dumagat(MASKADA), organisasyon ng mga Dumagat at Remontados sa bulubundukin ng Rizal. Kasapi ang MASKADA ng Bigkis at Lakas ng Katutubo sa Timog Katagalugan (BALATIK) at KATRIBU Partylist.

Si Mama R

Si Mama R
(A profile feature on a multi-talented artist, Roselle Pineda)



“Hindi ako takot mag-experiment.”

Maaliwalas, mabagal at magaan niya itong sabi. Maiksi at kitang-kita ang batok at tainga sa bagong gupit niya, mas mahaba naman ng kaunti ang malapit sa tainga at nakahawi sa gilid ang maikli din niyang bangs. Walang manggas, ngunit hindi spaghetti strapped gaya ng karaniwan niyang suot na mga pang-itaas, ang bestida niyang itim at pula na hanggang itaas ng tuhod ang haba. Litaw ang kanyang dalawang tattoo, isa sa ibaba ng batok at isa sa itaas ng kanang paa.

Kilala si Roselle V. Pineda, o Mama R sa kanyang mga mag-aaral, bilang full-time na propesor ng Art Education at Art Theory and Criticism sa Departamento ng Art Studies sa Kolehiyo ng Arte at Literatura, Unibersidad ng Pilipinas - Diliman. Ngunit hindi ang pagiging guro ang tanging baraha ni Roselle, iba’t iba, marami at kakaibang mga katangian at personalidad pansining din ang mayroon siya – performance artist, photographer, writer, mixed media artist at painter, singer, musician, theater actress at dancer.

“Hindi ako kontento sa iisang disiplina.” Wala na ngang mas tototoo pa – hindi kakaunti ang nasubukan na niya sa larangan ng sining. At hindi basta-basta pampalipas oras lamang ang mga ito, sa katunayan pagkilala ang tinatanggap niya mula sa marami pinagkakaabalahan.

Photographer
Isang one-woman exhibit na ang nailunsad ni Roselle noong 2000 nang matanggap niya ang Nancy Cena Grant para sa kaniyang exhibit na “Instamatic”. Ito ay koleksyon ng kaniyang mga larawan – mga tao, tanawin at pangyayari – na kuha sa kaniyang paglalakbay sa loob at labas ng bansa.

“Film camera na point and shoot lang ang gamit ko. Mga kuha sa India, San Francisco at mga probinsya.” Kahit na walang pambili ng mamahaling camera at hindi naman maalam sa digital photography o graphic art, natutuwa siyang makatanggap ng pagkilala para sa proyektong iyon, ayon kay Roselle. Isa pa, nais niyang walang pagsasaayos ang kanyang mga larawan. Gaya ng panuntunan niya: kung ano ang nakikita mo, iyon na 'yon.

Patuloy pa rin sa pagkuha ng mga larawan si Roselle. Ngayon, gamit na niya ang hindi iniiwang digital point and shoot camera. Patuloy na nalalathala ang mga kuha niya sa mga web magazines at online na publikasyon. Kamakailan ay lumabas ang larawan niyang kuha noong bagyong Ondoy, pati na ang mga travel photos niya sa Siquijor. Palagi din siyang kasali sa tuwing may photo exhibit ang Concerned Artists of the Philippines, samahan ng mga progresibong artista.

Manunulat
Espesyal para kay Roselle ang pagkakalathala ng kaniyang “The Unbearable Heaviness of My Being” noong 2002. Creative non-fiction ito – malapit sa isang personal essay – na tumalakay sa kaniya bilang isang babae na may kabigatan ang timbang.

“Minsan, bigla na lang may lumalapit sa akin at nagsasabing “Are you Ms. Pineda? I read your book and I completely relate to your words and it personally empowered and helped me so much.” Grabe lang, na-touch ang lola mo,” sabay pahid kunwari sa hindi naman tumutulong mga luha.

Ilang mga tula, maikling kwento, dulang may iisang yugto at salaysay na din niya ang naisama sa hindi mabilang na libro at publikasyon. Hindi naman daw talaga siya nagsususlat para sa isang partikular na proyekto. Nagkakataon lamang na ang mga sulatin niya ay tumutugma sa mga paksa ng isang koleksyon. Ilan dito ay mga sulatin ukol sa pampulitikang pamamaslang at pagkawala at pagsusulong ng karapatang pagkababaihan bilang isang peminista. Ganoon man, “Hindi ko maangkin ang pagiging writer, hindi nga ako mahusay sa grammar e,” tatawa-tawang sabi niya.

Higit na nakapokus ngayon si Roselle sa “spoken words” o iyong mga sulating diretsong itinatanghal, gaya ng isang monologo. Ang ganitong estilo kung saan litaw na litaw ang personalidad at boses ng manunulat sa kanyang akda ang nagging pagkakakilanlan ni Roselle bilang “manunulat”, ayon sa isang review ng kaibigan tungkol sa kaniyang mga akda.

Visual artist
Visual arts ang major nang makapasok sa Philippine High School for the Arts (PHSA) sa Makiling si Roselle kung saan siya nagtapos. “Pero mas magaling kasi sa akin ang matanda kong kapatid sa visual arts. I will be living under his shadow. No way! Kaya lumipat ako sa Theater Arts,” kwento niya.

“Pero may kamay ako,” pagtatanggol niya sa sarili. Marami na din siyang mga portrait sketch at drawing na na-i-exhibit. “Pero mas nakatutok ako ngayon sa mixed media art. Kandila nga ang medium kong pinag-e-eksperimentuhan ngayon, e.”

Ang pagpapaunlad niya sa pagbuo ng mga larawan sa pamamagitan ng mga patak ng kandila sa papel ang kaniya ngayong tinutuloy-tuloy. Kailan lang ay naisama ang kanyang mga likha sa kandila sa isang exhibit gamit ang isang pseudonym. “Nililinis ko pa ang technique na ito. Makalat kasi ang kandila at hindi mo makokontrol ang bakas nito kapag nagmantika sa papel.”

Malikhain at maparaan: sa katotohanan, aksidente ang paggamit niya ng kandila na dulot lang ng pagkaubos ng kaniyang oil pastels minsang may ginagawa siyang proyekto, pag-amin niya. Sa panghihinayang na bumili pa dahil may kamahalan ang presyo, naghanap na lang daw siya ng kung anong meron sa bahay para makapagpatuloy.

Artista panteatro
“Hinasa ako ng Makiling para maging all-around theater person: stag manager, production designer, artista, direktor, lahat na. Papalit-palit kasi ng guro ang theater arts noon, sobrang gulo kaya kailangan kong turuan ang sarili ko,” ani Roselle.

Muling nabuhay ang Dulaang Sipat-Lawin, grupong panteatro na namatay dahil walang nag-aasikaso, sa PHSA sa pangunguna niya. Sa kaniyang ika-apat na taon noon, siya na ang inaasahan ng mga mas bata sa kaniya sa mga arala at gawaing panteatro.

“Theater arts talaga ang kurso ko pagpasok sa UP. Kaso, sinisigawan ako ng mga direktor. Sabi ko “Bakit ako sisigawan nito? Alam ko na tinuturo nito. Taga-Makiling kaya ako.” Walang pagpapanggap, inamin ni Roselle na ganoon daw talaga silang taga-Makiling, lumolobo ang ego. “Kaya lumipat ako sa art studies”

Pero ngayon, may kaunting lungkot siya dahil hindi na niya nagagawa ng una niyang pag-ibig, ang pagtatanghal. Ang pinakahuli niyang produksyon ay ang “Vagina Monologue” na ginawa sa UP. Umakto siyang musical scorer, production designer at direktor. Umani ng papuri ang dula at matindi ang paghiling ng tao na muli itong ipalabas ngunit dahil limitado ng karapatang-ari ang dula ay hindi na nasundan pa.

Mananayaw
Limang taong gulang pa lamang, puspos na sa ballet training at jazz lessons si Roselle. “Pero dahil majobesse (gay lingo para sa mga mataba) ako, kahit mas magaling ako sa ibang bata, hindi ko na tinuloy yun,” natatawa niyang pag-alala.

Sa Makiling, tinaguriang The Street Dancer si Roselle ng kanyang mga kasama. Siya rin ang Janet Jackson ng kanilang batch. At nang tumuntong sa kolehiyo, siya ang nag-iisa at pinakamahusay na aktibista-choreographer ng Alaysining Artist Collective.

Ngunit mas sa teatro ang pagpapakahusay ni Roselle sa pagsasayaw - mga pagkilos, tila sayaw, tila pag-arte, malaya at aral na ekspresyon ng isang pagtatanghal. Matapos itong sumikat, na noon ay mga ehersisyong panteatro lamang sa Makiling, ginagamit na ito ng marami at lumaganap. “Tawag namin doon ay movement theater,” sabi niya.

Mang-aawit
Sa isang okasyong idinaos para sa mga kaanak ng mga politikal na pinaslang at dinukot, biglaang hiniling na umawit si Roselle. Bagamat nagkamali sa mga letra, hindi magkamayaw sa natanggap na papuri si Roselle pagkatapos.

Pagkababa niya sa entablado ay isang ginang ang lumapit sa kaniya at sinabing “Ang mga awit na katulad niyan at ang paraan mo ng pagkanta, iyang ang nagpapalakas ng loob ko.” Ang ginang ay si Editha Burgos, ina ng nawawalang si Jonas Burgos, na mula noon ay naging kaibigan na ni Roselle.

“Dito talaga, dito talaga ako magaling, kaya kong angkinin,” pagbibigay-diin niya na may kasama pang dutdot sa hangin ng hintuturo. “Pero parang over acting naman ang iba kapag nilalarawan yung pagkanta ko. Maganda ba talaga ang boses ko?” sabay bawi.

Isang tanong na sinagot din niya ng sarili hinuha: kung kumakanta daw siya hindi niya mapigilang ibuhos ang lahat ng emosyon – bunga na din siguro ng pagsasanay sa teatro – at umiyak o tumawa o buong pusong kumanta.

“Pero hindi ko makakalimutan ang pagkanta noon kasama ang dating banda ko sa UP Fair, 1998. Pagkatapos ng una naming kanta ay kumapal ng sobra ang tao at pagkatapos namin ay naghihiyawan sila ng "more".” Pagkatapos daw ng gabing iyon ay binaha siya ng imbitasyon para gumawa ng album o pumirma ng kontrata sa ibang banda.

“Tinanggihan ko. Hindi ko kaya ang banda.” Mas naniniwala si Roselle na ang pagkanta niya ay hindi para maging popular kung hindi para makalikha ng tinatawag niyang "impact".

At iba pa
Sa kabila ng mayamang talento, nakakaramdam pa rin ng inseguridad sa sarili si Roselle. “Wala kasi akong ma-claim na expertise, lahat kasi gusto kong gawin.”

Sa kabila nito, wala pa rin siyang preno sa paghahanap ng iba pang gagawin. At ngayon, nahuhumaling si Roselle sa pag-aaral ng mga teorya sa Physics at ang aplikasyon nito sa pag-aaral ng mga likhang sining at teoryang sosyolohikal sa agham panlipunan.

Mukha bang malabo. Maari, pero para sa kaniya ay isa na naman itong walang takot na pagtuklas.

Starring Erap Estrada

Sa kabila pagkaalis sa pwesto dulot ng mga kontrobersya sa korapsyon ng kanyang idolo, hindi kailanman inaalis ng tricycle driver na si Mang Boy Andrada ang lumang poster ng dating Pangulong Joseph “Erap” Ejercito Estrada sa pintuan ng kanyang bahay. At sa pagbabalik muli nito bilang kandidato sa pagkapresidente, mukhang hindi nagpapahiwatig ng nalalapit na pagreretiro ang larawan sa pinto.

Pitumpung taong gulang si Erap noong Setyember 2007 nang mahatulan ng Sandiganbayan ng habambuhay na pagkabilanggo sa kasong pandarambong. At dahil sa edad niya noon, kwalipikado siyang palayain ng pangulo sa pamamagitan ng isang executive clemency. At hindi pa man naglipat ng taon, naregaluhan na agad siya ng pardon noon ding Oktubre ng Pangulong Gloria Macapagal-Arroyo.

Ang sabi ng noon ay Acting Executive Secretary Ignacio Bunye, pinalaya si Erap sa tatlong dahilan: ang kanyang matandang edad, ang sapat na na anim at kalahating taong pagkakaditena habang siya ay nililitis, at ang kanyang pahayag na hindi na tatakbo sa anumang eleksyon at pagnanais na humawak ng pwesto sa pamahalaan. Ang sabi naman ni Mang Boy ay pinalalaya talaga ang walang kasalanan.

Pero ngayon, ang biktima umano ng pagkaputol ng isang buong termino ay nagbabalik upang tapusin ang naantala bagamat may mga kwestiyon sa kakayahan niya dahil sa edad. Pagtatanggol ni Erap, kung ang idolo niyang si Ronald Raegan, na katulad niya ay dati ring artista, ay naluklok sa White House sa edad 73 at muli ay sa edad na 77, ano pa kaya siya?

Ayon sa Article 7 ng Saligang Batas ng Pilipinas ng 1987, kahit sinong Pilipinong natural born, edad 60 taon pataas, mamamayan ng Pilipinas ng hindi bababa sa dalawang taon, rehistradong botante at marunong bumasa at sumulat ay pwedeng maging president. Pero sa kaso ni Erap, mukhang higit pa sa mga nabanggit ang kailangan.

“Wala namang dapat pagtalunan. Malinaw sa konstitusyon na walang sinumang pangulo ang maaaring mahalal muli sa pamamagitan ng reelection sa pagkapangulo”, mabilis na sagot ni Gene Lacza Pilapil, political theorist at propesor sa Kagawaran ng Agham Pampulitika, Unibersidad ng Pilipinas - Diliman na dalubhasa sa politika at gobyerno ng Pilipinas. Tinutukoy dito ni Pilapil ang pangalawang pangungusap ng Art. 7, Sec. 4 ng Saligang Batas.

Ang ganitong mga probisyon sa batas ay inilagay bilang aral sa karanasan mula sa diktator na si Ferdinand Marcos. Upang hindi na maulit ang iisa at tuloy-tuloy na kontrol sa kapangyarihan ng nanunungkulan gaya ng nagyari sa panahon ng Martial Law, ang batas na ito ang ginawang solusyon.

Sinasangayunan naman nina Fr. Joaquin Bernas at Christian Monsod, mga katulong noon sa pagbuo ng Konstitusyon ng 1987, na pagdating sa posisyon ng presidente, ay walang reelection.

Ito din ang ginamit na dahilan ng mga abogadong sina Ely Pamatong, Evelio Formento and Mary Lou Estrada na nagpasa ng kasong diskwalipikasyon sa Commission on Election (Comelec) laban sa kandidatura ni Erap. Pero ang tugon ng Comelec – ibasura ang mga petisyon, hayaan na ang mga boboto na lang ang magdesisyon pagdaling ng halalan o sa Korte Suprema na lamang umapela.

At umapela ang grupong Vanguard of the Philippine Constitution, Inc. sa Korte Suprema, na agad din na ibinasura ng dahil sa kakulangan sa mahahalagang argumento at punto, ayon sa tagapagsalita ng pinakamataas na hukuman.

Depensa ni Makati Mayor Jejomar Binay, tatakbong bise president ni Erap – hindi binasa ng mabuti ang buong batas. Sa pangatlong pangungusap sa Art. 7, Sec. 4 ay binabanggit din na ang sinomang kasalukuyang presidente na nakatapos ng kanyang buong termino ay hindi na kwalipikado sa reelection. Ngunit tatlong taon lamang naging president si Erap, 1998 hanggang 2001, at hindi nakatapos ng isang buong termino, apela niya.

“Sa konstitusyon kasi, kapag sinabi na ‘kahit ano’ o ‘any’ (gaya ng sinasabing “The President shall not be eligible for any re-election”), kasama na dito ang lahat – sa anomang porma o paraan – ng muling pagkakaboto,” ani Pilapil. “ Minsan na siyang naihalal sa eleksyon noong 1998, at kung tatakbo at mananalo siya, ano pa nga bang tawag doon kung hindi reelection?”

Pero ang muling paghawak sa posisyon bilang ulo ng bansa ang tanging nakikita ni Erap upang muli ay makabayad sa utang na loob niya noon sa mga mahihirap. Ito lang din ang paraang nakikita niya upang maalala bilang presidenteng para sa masa, matututo sa mga naunang pagkakamali at magamit ang natitirang taon sa mundo ng tama, sabi niya sa isang panayam sa dyaryo.

Gayon pa man, bagamat mataas sa ikatlong pwesto at may 15% na boto ayon sa survey ng Social Weather Station noong December 27-28, 2009 tungkol sa pagpili ng presidente sa eleksyon, alam ni Pilapil na hindi isang seryosong banta si Erap kina Senador Benigno “Noynoy” Aquino III at Manny Villar na nakakuha ng 44% at 33%, o sa kahit sino pa mang nagnanais maging pangulo.

Nilinaw din ni Pilapil na ang ginawa lamang ng Comelec kay Erap ay presumptive qualification batay sa mga simpleng rekisito ng sinomang pwedeng tumakbo bilang presidente at hindi batay sa argumento kung pwede bang tumakbo muli ang dati nang pangulo.

“Pwedeng maging mas mahigpit at asertibo ang Comelec katulad ng ginawa nilang pagpipilit na idiskwalipika ang Ang Ladlad sa pagtakbo bilang isang partylist,” dagdag niya. Maliban sa mga hindi kilala at maliliit na indibidwal at grupo ay walang iba ang maingay na kumukwestiyon sa kandidatura ni Erap.

“Walang may gusto na magmukhang kontrabida sa harap ng mga botante at magpapakitang tila inaapi nila ang nagbabalik pulitikang si Erap, na siyang magmumukhang bida.” Ito ang paliwanag ni Pilapil kung bakit wala isa man mula sa kampo ng mga tumatakbo bilang pangulo, kahit mula sa kampo ng Malacañang, ang sumeseryoso sa usapin ni Erap.

Bagamat malayo kung ikukumpara sa makinarya at kasalukuyang laki ng popularidad nina Noynoy at Villar si Erap, sadyang may karismang pang-artista at imaheng makamasa pa rin siya na humahatak ng simpatya ng mga Pilipino, ayon kay Pilapil.

“Noon pa, siya ang nasubaybayan ko na nagmula talaga sa kagaya kong mahirap. Ang kumakalaban naman sa kanya, e ,puro mayayaman din.” Bilib pa rin si Mang Boy sa muling pagbangon ng kanyang action star sa kabila ng bugbog sa pulitika na pinagdaanan nito at ng pagsubok ng panahon sa kanyang poster.

Ngunit kung si Erap [ay manalo], nakikita ni Pilapil na makakabuo ang kasaysayan ng pulitika ng Pilipinas ng isang kumpletong bilog nang walang natututunan.

Found when lost

When she heard the news that her father was sick, Gloria Soco immediately decided to have a trip to Villa Real, Western Samar and attend to him. “Sandali lang ako mawawala,” she swears. One week was all the time she planned to be gone. She promised to come back as soon as she can. Her words could not be doubted for her carry on bag was not bigger than a regular knapsack. All she had was three pants and three tops. She readied it at once when the news came to her. She did not need too much; it will not be long until she would come back. Her father has been too far and sickly. Years of being apart have piled up between them while he himself gathered health problems with years and ages. June 25, 2006 that Sunday, morning hours before lunch, Lydia, Gloria’s eldest daughter, came with her to the bus terminal in Cubao. Her youngest, Ipe, jokes ,“Ingat ka ha! ‘Wag kang magpapapawis ng likod. ‘Yung vitamins mo ‘wag mong kakalimutang inumin ha! Pakabait ka!” No one knew about the uncertainty when the next joke will be cracked.

“Nung nangyari yun, sabi ko ayoko nang magsulat”

Ipe said striked a match stick. A sudden small burst of fire pops out after the crisp scratchy sound of friction of wood to wood. He let it kiss a cigarette’s lip. His back slightly hunched, shoulders forward, hands resting on the stone table. He puffed a relaxed cloud of smoke that seems to freeze in the air for a while. “Parang nakakapagod. Parang, ayoko nang umiyak. Ayoko na. May ganoon minsan, parang off limits na… Parang ganon, magsusulat ka tapos, ayoko na. Iyak na naman ako. Nakakapagod, kasi doon din dudulo.” The smoke danced away very very slow.

“Nakakapagod…”, then a faint, very short airy laugh with a very shy smile that barely showed his teeth. It almost seemed like a sarcastic smirk. That time, sun is turning to its afternoon orange.

Eugenio Soco Jr., or Ipe or Peng, 1^st year on a Certificate course in Creative Writing in Filipino, undoubtedly older than his teenage batchmates, as he is turning 23 this March, got his hands heavy. He can not even lift a pencil. He can not move his fingers to write a word. He describes this metaphorical struggle in his short testimonial essay Lapis: Sa ikatlong taong pagkawala. For no particular reason, out of nowhere, he said Lapis talked on how he started talking to himself, to a pencil, to a paper on how he tires writing. Exhaustion.

“Parang ano lang…may…hindi ko masabing pressure, e.” His cellular phone flips and turns in his fingers repeatedly hitting the table. His two hands, is not tired at the moment. It moves as he talks. It tumbles as he stutter looking for words. “Parang ganoon. Parang ang kailangan kong isulat lagi, e, politikal…” he laughed an expiring laugh, again. His stare is fixed but beyond his hands, without blinking. He gets to narrate easier when drowned in his voice and that cyclic revolution, in a constant tempo of beat of his acrobat cellular phone - tak, tak, tak.

Morning of June 26, 2006, Gloria Soco is with his Uncle Prudencio Calubid and his wife Celina Palma, in a van. Gloria was invited to hitch by his uncle who was also on their way to Samar. On their way, a white Tamaraw FX, with a plate number smeared with mud, was noticed by their driver Antonio Lacno following them. By lunch, they stop over an eatery in Caluag, Quezon. The Tamaraw FX did the same. A man enters the eatery. Without ordering anything, he just stood there scanning the place and all the customers, one by one, as if looking for something, for a recognizable face, and then leave.

Ipe remembers his mother in everything.

He remembers her in every ‘nilaga’. “Gusto nyang luto yung ano…nilagang baka na may mais!”

Once again he is hypnotized. He seems half asleep, half disillusioned with his eyes pinned to nothingness. With a head weakly crooked to the left, he is not moving. His eyes glisten, as if reflecting the soup of that ‘nilaga’, hot and steaming. He then jolted his head and bowed down. At one point, one will think the ‘nilaga was actually there in front of him. He was so ready to take a sip and plunge into the idea. His dried lips smiled when he continued.

“Hindi na ko nakatikim nun, e. Hahaha.” Chuckles excite his recollections. But he can never let the memory slip, he immediately follows up with “Sa kanya ko lang nakita yu, e. Ay, meron naman akong nakikita kaya lang yung luto nya…” then he was cut short. Silence.

He picked up a piece of paper, a one-fourth green typewriting pamphlet inviting of call center trainings. He folded it once. Twice. Again and again until it is the size of a little finger. “Tapos marami ding inalagaan si mama sa mga pinsan namin…mukha ngakaming ampunan dati!” The ‘nilaga’ evaporated. New things surfaces. Starts and ends of his stories overlaps as he folds, unfolds and refolds the paper.

“Mahilig sya sa maliliit ng bagay, sabi nya bibili sya ng maliit na tabo.”

“Mahilig sya sa halaman, may doseng paso sya ng gampaguita sa bahay, ngayon wala nang nag-aalaga.”

“Mahilig syang pumalatak, yung mag-‘tsk’ kapag galit o basta lang.”

“Kapag tumatawad sya sa palengke akala mo hinihingi na nya yung paninda. Sumasama ako sa palengke kasi mahilig ako magturo – “Ma, bili mo ko nun.””

The paper seems tired now, fold lines have formed and are nearly holding on before tearing. But Ipe’s stories are crisps and holding on.

It was not surprising. He wrote in one of his recollections, Laban! Anak ng Desaparecido!, “Talagang mahirap lampas an ang ganitong uri ng sitwasyon. Kahit mga simpleng bagay ay nakakapagpaalala sa amin tungkol sa kanya.”

He lit another cigarette. Now, deeper inhale, a deeper exhale.

One kilometer after Calauag, approaching Bicol, rough and bumpy ride welcomes them trip. Another car runs slow in front of them. They try to overtake. The car cut them off. But it is a cratered road. The car, too, might be avoiding hindrances. They did not worry. On their second attempt to get ahead, the car then halt them. Cars froze. Four other vehicles is on their van’s rear. The white FX is one in those. Three warning shot pierced the tension. Men flood their van in a sudden. They are forced to get out. Each is placed in a separate car, blindfolded, hands cuffed, head covered with a bag. Gloria wailed, “Masa ako! Masa ako!”

“Ngayon, nirereconstruct ko yung sarili ko para magsulat ulit. Haha. Yung hindi na napipilitian, na kailangan.” Bombared now by writing assignments on poetry, short stories and compositions, Ipe can not help but write again.

“Yung term nga ni Sir Jun [Cruz-Reyes], “kili-kili poetry”. Ayoko din magsulat mga ganun . Parang hindi ko rin linya. Hindi bagay sa akin yung mga ganun.” But now, Ipe surrenders - to the thought of waving off his mother from his writings, to the fear of unearthing the longing buried by three years. “Nanay ko pinaghuhugutan ko, e.”

“Naginip ko sya na nandun sya sa bahay. Dumating daw si Mama. Sabi k sa kanya, “O, bakit nandito ka? ‘Di ba nawawala ka?”. Tapos magigising ako, umiiyak. Tapos iiyak na lang ako. Maghapon.” Laughing quite louder now, his shoulders move with his every ha-ha-ha, while storytelling as if he is delivering a joke, telling a fictional, impersonal gossip.

“Ngayon ko lang din naisip, bagong taon pala. Hindi ko din naisip kung ano bang nararamdaman ko na wala pala sya noong bagong taon.” He smiled and recalled,”noong dati kasi, Pasko, wala sya sa bahay. Yun pala nagsugal. Tinulugan naming sya. Kinabukasan nagtampo sa amin, sabi nya dumating saw sya tapos aayain daw nya sana kaming mag-inom kasi tinulugan naming sya.” His smiles broke to louder chuckles as dusk sunray somehow hits his face. It was sunset but it was sunrise on his face.

“May naiisip nga akong isulat e, tula… basta, kaso hindi ko maisulat. Parang yung i-pa-parallel mo yung mga naghahanap sa mga nawawala. Halimbawa, yung mga nawawala, piniringan sila pero yung mga naghahanap ang nakakakita na. Parang yung mga naghahanap biglang namulat. Yung mga dinukot, e, itinali pero yung mga naghahanap parang nakalaya tapos naghahanap kung saan-saan, tumutulong sa ibang biktima. Sila, nasa iisang lugar lang sila, hindi naming alam, pero kami napakaraming lugar nang pinuntahan. Tinuruan nila kami kung paano ba talaga mabuhay…”

Dear Unwanted Guest,

I was waiting for you yesterday. The moment I learned of your coming, something inside me sparked like a bolt of mild electric shock, just like the feeling in your stomach when the roller coaster starts to ascend. I, with my friends, have prepared well to welcome you understanding that your arrival should not be treated second rate. You should understand how we want it to be very special.

Why not?

Lately, your actions, your decisions, and maybe the totality of your nine-year acting feat as a loving mother and comforting sister to the Filipinos have been something we can not just let pass without batting an eyelash. Fifty-seven people have been inhumanly robbed of their lives in Maguindanao and a hundred more under your regime who have been killed and illegally detained are still deprived of justice. And now, you, who are still beneath the dark cloud of corruption and soaked in the mud of election-cheating issues, want to come clean and run for congress claiming that the clamor of your fellow Kapampangans for you to extend life in government seems to baptize you clean from all your sins to the people.

So, me and my friends rushed in a crowd to meet you up and prepare a program, some surprises for you. Actually, we just want to show you how we feel, we just want to say a few things. That is how you receive your guests, is it not? And you were supposed to listen and hear our opinions and our cries, honorable guest. That is how we do it here in our home, and I know you very well know that.

Did you know that we waited for you for four straight hours? Yes, under the scorching sun of noon in the streets in our home where there was no shed nor chairs nor any air-condition or even a single piece of electric fan. It was not only I and my young friends that came for your reception, some of my companions were not that youthful in age, our professors, our deans, and you could imagine their sacrifices standing there for long hours. I was worried that they would complain of their arthritis or hyper tension sooner or later but they do not. They patiently waited holding those welcome posters of condemnation and ouster, they actively participated in our discussions and shared us a penny of experience from their times when they were at our age and very much at ease standing long under the boiling sun.

But of all the guests we had, you were exceptional of bringing a pack of escorts so that we will not be able to get close nor see you, our beloved guest! And your pack of friends in blue, tight uniforms, in wide and heavy leather belts con gun and magazine cases, in black baseball caps where their work titles were embroidered in glittering gold, in flashy, black, leather shoes and heavily armed with hand cuffs, humungous body shields and wooden sticks seems to be unaware of the proper ethics on how guests should behave when they are on other people’s houses. At least nine of my friends were injured by your company and myriads were violently restrained including one of our senior professor and University Regent, Ma’am Judy! You should have seen how they throw people to the ground and step them on their back as if stomping to kill a cockroach.

What can loud shouts and chants, crumpled papers inked with legitimate statements and demands, large posters in bold, red paint, effigies and steel-hard ideologies do against their batons, shields and combative skills?

Yet, after all what happened, you did not come. But do not worry, for you, if ever you will pay us a visit, we will never be unprepared.